INTERWENCJA KRYZYSOWA – CZYM JEST I KIEDY SIĘ JĄ STOSUJE

Pojęcie interwencji kryzysowej odnosi się do działań podejmowanych w przypadku zaistnienia sytuacji kryzysowych, do których należą wypadki, katastrofy, a także kryzysy rodzinne i osobiste. Często osoby dotknięte przez wymienione zdarzenia nie są w stanie samodzielnie lub przy pomocy najbliższych się z nimi zmierzyć, dlatego potrzebują natychmiastowej i kompleksowej pomocy, obejmującej wieloaspektowe wsparcie (np. prawne, medyczne, ekonomiczne, społeczne czy psychologiczne), jakiej nie odnajdują we własnym otoczeniu. Pomoc udzielana przez specjalistów w ramach interwencji kryzysowej jest krótkoterminowa, stąd musi być intensywna i podjęta tuż po wystąpieniu sytuacji kryzysowej, by odniosła pożądany skutek i pomogła osobie znajdującej się w kryzysie z niego wyjść.

Ustawa o pomocy społecznej wskazuje, że interwencja kryzysowa stanowi zespół interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu. Celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzięki temu zapobiegania przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej. Obejmuje się nią rodziny i jednostki bez względu na posiadany dochód, udziela natychmiastowej specjalistycznej pomocy psychologicznej oraz – jeśli istnieje taka potrzeba – pomocy socjalnej lub prawnej, a nawet schronienia do 3 miesięcy. Potwierdza się więc teza, że wsparcie udzielane osobie poszkodowanej powinno być wieloaspektowe, odpowiadające zaistniałym potrzebom.

Podobnie jak istnieje wiele definicji kryzysu i interwencji, tak również interwencja kryzysowa bywa różnie interpretowana. Jak wskazuje Wanda Badura-Madej, psycholog kliniczny oraz specjalista z zakresu psychotraumatologii i interwencji kryzysowej, opisywane zjawisko polega na kontakcie terapeuty z osobą zmagającą się z kryzysem, w trakcie którego strony koncentrują się na problemie wywołującym kryzys, co jest niezbędne do przywrócenia równowagi psychicznej i zaprzestania dalszej dezorganizacji u osoby będącej w kryzysie. Stąd właśnie kontakt terapeutyczny został ujęty przez autorkę jako podstawowe narzędzie interwencji psychologicznej. Warto jednak pamiętać, że nie należy utożsamiać interwencji kryzysowej z psychoterapią, gdyż wskazane sposoby reagowania różnią się m.in. celem czy warunkami, które muszą zostać spełnione, by podejmowane działania były efektywne.

Wystąpienie kryzysu powoduje u jednostki – bądź też grupy osób – utratę poczucia bezpieczeństwa. W celu jego przywrócenia podejmuje się psychologiczne działania interwencyjne, pozwalające jednocześnie dotrzeć do osób stanowiących oparcie dla poszkodowanego, co łącznie pozwala mu dojść do zdrowia po przeżytej traumie. Służy temu zapewnienie nie tylko wsparcia emocjonalnego, ale również rzeczowego i informacyjnego. Warto przy tym zaznaczyć, że zmaganie się z kryzysem może odnosić się zarówno do otoczenia, w którym problem wywołujący kryzys zaistniał i chęci jego zmiany, jak również do osoby przez kryzys dotkniętej, starającej się przystosować do zastanej rzeczywistości i wytworzyć odpowiednie mechanizmy pozwalające się przed nią chronić. Stąd w obliczu kryzysu należy zmienić otoczenie, które mu sprzyja lub samego siebie, by się na niego uodpornić.

ZADANIA INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Ludzie znajdują się w stanie kryzysu, kiedy napotykają na przeszkody w osiąganiu ważnych celów życiowych – przeszkody, które w tym czasie wydają się nie do pokonania za pomocą zwyczajowych metod rozwiązywania problemów. Powoduje to stan dezorganizacji i zamieszania, w którym podejmowane są liczne próby nieudanych rozwiązań (Caplan, 1961). Nadrzędnym celem interwencji kryzysowej jest więc dostarczenie poszkodowanemu „nadzwyczajnych” metod radzenia sobie z kryzysem, pozwalających na jego zażegnanie i przeciwdziałanie mu przyszłości. Polega to na przywróceniu wewnętrznej równowagi i stabilności emocjonalnej, zdolności do działania i radzenia sobie z uczuciami, potrzebami oraz panującą rzeczywistością, jak również uzyskaniu autonomii, czyli poczucia niezależności i odzyskania kontroli nad własnym życiem. Nie należy zapominać o dostarczeniu pomocy pozapsychologicznej, np. porady prawnika czy lekarza, którzy mogą udzielić porad specjalistycznych. Szczegółowe zadania interwencji kryzysowej zależą zarówno od rodzaju kryzysu, jak i jego ofiar.

W przypadku, gdy na skutek kryzysu została poszkodowana jednostka, powrót do wcześniejszej formy może odbywać się poprzez:

• odpowiednie zdefiniowanie problemu, przyznanie się do jego istnienia;
• zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego, mentalnego i emocjonalnego poprzez za-trzymanie sytuacji powodującej kryzys;
• zaakceptowanie zmian, których nie można uniknąć;
• opracowanie poznawcze traumatycznego wydarzenia, polegające na znalezieniu sensu wydarzeń i zmianie wartości doświadczeń;
• znalezienie nowego celu w życiu dla osób, które jako jedyne ocalały z kryzysu (negatywnego zdarzenia – np. wypadku samochodowego);
• kontynuację spotkań ze specjalistą, np. w ramach terapii oraz grup wzajemnej po-mocy.

Kryzysem może zostać dotknięta również cała rodzina. W takiej sytuacji dąży ona do odzyskania równowagi, prawidłowego funkcjonowania oraz pewnego rodzaju autonomii. Możliwe jest to dzięki realizacji takich zadań, jak:

• identyfikacja zagrożeń dotyczących podstawowych potrzeb;
• zapewnienie bezpieczeństwa członkom rodziny i zatrzymanie sytuacji powodującej kryzys;
• rozpoznanie i ujawnienie problemu, który może być maskowany przez inne zdarzenia czy objawy;
• zapewnienie pomocy w akceptacji nieuniknionych zmian, które są niezbędne do poprawy sytuacji;
• identyfikacja zasobów własnych rodziny oraz dostępnych zasobów zewnętrznych;
• połączenie członków rodziny wokół kryzysu do jego szybkiego i skutecznego rozwiązania, jak również wzajemnego wsparcia;
• skierowanie do specjalistycznej pomocy w celu kontynuacji terapii.

Ostatnim z wariantów jest doświadczenie przez dany kryzys grupy osób, którą mogą stanowić pracownicy jednej firmy, członkowie danej społeczności lub ofiary katastrofy. W tym wypadku osiągnięcie zamierzonego celu w dużej mierze zależy od rodzaju grupy, jej członków oraz ich oczekiwań. Pewne jest, że rolą interwencji kryzysowej jest zapewnienie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego członków grupy, utrzymanie pozytywnych relacji między nimi oraz zachowanie struktury grupy. Ponadto ważne jest stworzenie warunków do tego, aby poszkodowani mogli wzajemnie udzielać sobie wsparcia, a także mieli dostęp do profesjonalnych form pomocy. Zadaniem interwenta jest również rozwiązanie konfliktów i zneutralizowanie destrukcyjnych procesów, które zaistniały na skutek wystąpienia kryzysu oraz skuteczne zarządzanie sytuacją kryzysową (np. wytyczanie liderów kierujących pracą grupy, planowanie procedur działania i wspieranie członków grupy w realizacji postawionych celów). W przypadku, gdy czynniki eskalujące kryzys ustaną, należy skierować poszkodowanych do specjalisty, gdzie będą mogli kontynuować rozpoczęte przemiany pod nadzorem osób wykwalifikowanych. Należy przy tym pamiętać, że nie zawsze można jednoznacznie określić, jaki rodzaj pomocy powinna uzyskać ofiara kryzysu – indywidualną, rodzinną czy grupową, gdyż coraz częściej mamy do czynienia ze zdarzeniami bardzo złożonymi, jednocześnie uderzającymi zarówno w rodzinę, jak i większą grupę osób.

Reasumując, każdy z omówionych przypadków posiada wspólne założenia interwencji kryzysowej, mającej na celu identyfikację występujących problemów, ich stratyfikację, określenie dostępu do systemu pomocy społecznej oraz określenie zasobów, jakimi dysponują ofiary kryzysu, a gdy to konieczne – skierowanie do pomocy specjalistycznej. Występują również czynniki charakterystyczne dla każdej sytuacji, które nie powielają się w innych sytuacjach i dotyczą zazwyczaj relacji występujących między poszkodowanymi lub między nimi a otoczeniem. Analiza poszczególnych wydarzeń pozwala dokonać pewnego rodzaju generalizacji działań, polegającej na opracowaniu norm wykorzystywanych przez interwentów w trakcie swojej pracy, co wynika z konieczności szybkiej reakcji i udzielenia natychmiastowej pomocy.

WYBRANE MODELE INTERWENCJI KRYZYSOWYCH

Pomoc udzielana osobie uwikłanej w kryzys powinna być indywidualna, dopasowana do potrzeb jednostki oraz okoliczności, w jakich się znalazła (analogicznie w przypadku grupy), gdyż podłoże wystąpienia kryzysu nie jest jednakowe dla wszystkich przypadków. Nie zmienia to faktu, że specjaliści starają się stworzyć uniwersalne procedury działania, które z jednej strony będą stanowić indywidualne podejście do każdego z przypadków, a z drugiej znajdą zastosowanie we wszystkich kategoriach kryzysu. Przeciwwagę do utartych strategii interweniowania mają stanowić relacje wsparcia, występujące między osobą znajdującą się w kryzysie a interwentem. Takie podejście pozwala poszkodowanemu otworzyć się na współpracę i wzbudzić chęć pokonania kryzysu. Interwencja kryzysowa powinna bazować na wielu uniwersalnych strategiach, by po rozpoznaniu rodzaju kryzysu i oczekiwań klienta, móc wybrać spośród wszystkich jedną, pozwalającą osiągnąć zamierzony cel.

Jednym z wzorów prowadzenia interwencji kryzysowej jest model Alberta R. Robertsa, amerykańskiego twórcy usystematyzowanego podejścia do oceny, a następnie leczenia kryzysu i traumy, który opracował algorytm świadczenia pomocy przez interwentów kryzysowych (model 7 kroków) oraz stworzył procedurę postępowania z osobą znajdującą się w kryzysie – model ACT, gdzie:

• A (ang. assesment – oszacowanie) – odnosi się do oceny potrzeb, bezpieczeństwa oraz szkód wyrządzonych przez sytuację kryzysową. W przypadku, gdy poszkodowanych jest więcej osób, w pierwszej kolejności pomoc powinny uzyskać osoby najbardziej tego potrzebujące, tzw. zasada triage (fr. triage – sortowanie), zwłaszcza gdy występująca sytuacja wiąże się z zagrożeniem życia;

• C (ang. crisis intervention – interwencja kryzysowa) – właściwy moment świadczenia pomocy w postaci interwencji kryzysowej, polegającej na okazaniu wsparcia osobie poszkodowanej, a także pomocy w znalezieniu i zastosowaniu rozwiązań problemu. Szczegółowy przebieg tego etapu określa model 7 kroków;

• T (ang. trauma treatment – leczenie urazów) – oznacza zapobieganie i leczenie następstw traumy, objawiającej się występowaniem zespołu stresu pourazowego – tzw. PTSD (z ang. post-traumatic stress disorder). Etap ten odnosi się do terapii, która – jeśli istnieje taka konieczność – ma miejsce po zakończeniu interwencji kryzysowej, przywracającej osobie poszkodowanej jedynie zdolność samodzielnego funkcjonowania, natomiast nierozwiązującej problemu samego stresora, który kryzys wywołał.

Przywołany model 7 kroków precyzuje sposób postępowania interwentów kryzysowych z osobą poszkodowaną. Owe 7 punktów stanowią kroki znajdujące zastosowanie w każdym rodzaju kryzysu, co pozwala osobie interweniującej zniwelować poczucie bezradności, które może wystąpić w trakcie świadczenia pomocy osobie uwikłanej w kryzys, a także kontrolować przebieg interwencji, dzięki stosowaniu się do poszczególnych jej etapów. W ten sposób uwaga interwenta może zostać skupiona na poszkodowanym, a nie na tworzeniu dalszej strategii działania, gdyż została jasno określona i zawiera się w następujących punktach:

1. Ocena zagrożenia życia członków interwencji (łącznie z interwentem kryzysowym).
2. Budowa poczucia zaufania i porozumienia (zapewnienie klienta, że uzyska pomoc).
3. Identyfikacja głównych problemów (podczas rozmowy z członkami interwencji).
4. Wyrażenie uczuć i emocji, a także dostarczenie wsparcia osobie poszkodowanej.
5. Przedstawienie możliwych alternatyw.
6. Ustalenie planu działania (dopasowanego do potrzeb osoby w kryzysie).
7. Dalsze działania długofalowe.

Innym ze znanych schematów interwencji kryzysowej jest model ABCD. Jego twór cami są: Warren Jones i Romaine V. Edwards. Podobnie jak 7 kroków Robertsa wskazuje on poszczególne etapy świadczenia interwencji kryzysowej, opisane literami: A, B, C i D, które oznaczają:

• A (Achieve Contact) – nawiązanie kontaktu, który stworzy poczucie bezpieczeństwa i pozwoli odbudować poczucie kontroli i wpływu;

• B (Boil Down the Problem) – opanowanie problemu, czyli zmierzenie się z nim, zapoczątkowane mówieniem o nim i wyrażaniem towarzyszących temu emocji; określenie problemów, nad którymi należy pracować i zapewnienie osoby w kryzysie o pomocy;

• C (Cope With the Problem) – radzenie sobie z problemem, dzięki czemu możliwe jest przygotowanie się na to, co może się jeszcze wydarzyć; szukanie sposobów radzenia sobie z problemami oraz podjęcie próby odnalezienia się w zastanej rzeczywistości, co w przyszłości pozwoli samodzielnie rozwiązywać przewidywane problemy;

• D (Determine the Meaning of the Event) – uzyskanie znaczenia wydarzenia, próba jego zrozumienia i otrzymanie pomocy w celu odzyskania nadziei; próba pogo-dzenia się z tym, co się wydarzyło.

Ostatni z opisywanych modeli jest oparty o sześciopunktową procedurę interwencji kryzysowej. W pewnym stopniu pokrywa się ona z wcześniej wymienionymi, jednak zawiera również cechy interwencji, np. I etap procedury – Natychmiastowość. Wskazuje on na konieczność szybkiego, ale rozważnego prowadzenia działań już od chwili zetknięcia się osoby w kryzysie z interwentem. Pozwala to na złagodzenie niepokoju poszkodowanego i zapobiegnięcie pogłębianiu się jego dezorientacji, mogącej wpływać na wystąpienie zagrożenia dla życia osoby w kryzysie oraz jej otoczenia. Drugim etapem jest Kontrola. Należy ją zdobyć nad osobą poszkodowaną i sprawić, by sytuacja, w której jednostka się znajduje, stała się bar-dziej uporządkowana i opanowana. Niezbędne jest, aby być przy tym ostrożnym, gdyż nie można przewidzieć, jak ofiara w danym momencie się zachowa. Wsparcie interwenta trwa do momentu, gdy osoba, której interwencja dotyczy, jest w stanie samodzielnie zapanować nad sytuacją.

Po przejęciu kontroli należy Ocenić sytuację (III etap) i dowiedzieć się jak najwięcej na temat sytuacji kryzysowej oraz tego, co spowodowało wystąpienie kryzysu. W tym celu przydatne jest zadawanie krótkich, pojedynczych pytań i nie pospieszanie poszkodowanego przy odpowiedzi. Warto pamiętać, aby nie osądzać ani nie pouczać ofiary, gdyż wpłynie to na jeszcze większe jej obwinianie się i pogrążanie w rozpaczy. Interwent kryzysowy jest na miejscu zdarzenia przede wszystkim po to, aby wysłuchać i pomóc, dlatego powinien być opanowany i empatyczny. Po dokonaniu szczegółowej oceny sytuacji należy ustalić metody dalszego postępowania – wydać Dyspozycje (IV etap). Zazwyczaj osoba pogrążona w kryzy-sie nie widzi możliwości wyjścia z sytuacji, w której się znajduje, dlatego trzeba jej pomóc rozszerzyć pole widzenia i otworzyć się na nowe rozwiązania. Ważne jest podtrzymywanie nadziei u ofiary, a gdy sytuacja dotyczy dwóch lub więcej skonfliktowanych stron, zadaniem interwenta jest, by umożliwić im dojście do porozumienia i zawarcie pewnego rodzaju umowy. Czasem konieczne jest Odniesienie (V etap) się do innych źródeł pomocy. Dotyczy to zazwyczaj pomocy specjalistycznej, np. porady lekarza, prawnika czy pracownika pomocy społecznej. Jeśli zaistnieje taka konieczność, należy przekazać wszelkie informacje na temat pomocy osobie w kryzysie, by nie była skazana na własne, prawdopodobnie bezowocne poszukiwania. Po zakończeniu tego etapu pozostaje śledzić losy ofiar (etap VI – Uzupełnienie) i w razie potrzeby ponownie zainterweniować.

Prawidłowy dobór wykorzystywanej przed interwenta techniki może przesądzić o jego sukcesie lub porażce. Stosowana metoda powinna być adekwatna do rodzaju zaistniałej sytuacji kryzysowej oraz umiejętności, którymi dysponuje interwent kryzysowy. Jeżeli będzie się on źle czuł w trakcie interwencji lub stosowana metoda przerośnie jego możliwości, można mieć pewność, że ofiara to wyczuje i straci zaufanie do osoby udzielającej pomocy, a interwencja nie przyniesie pożądanych skutków. Co więcej, może pogorszyć stan ofiary i utwierdzić ją w przekonaniu, że została sama ze swoimi problemami, bez szansy na ich rozwiązanie.

Zwykło się mówić, że nie ma sytuacji bez wyjścia, choć osobom pogrążonym w kryzysie z pewnością trudno w to uwierzyć. Interwencja kryzysowa nie rozwiązuje jednoznacznie problemu, natomiast pozwala dostrzec wyjście z niego i dostarcza stosownych narzędzi, by w przyszłości lepiej sobie radzić z podobnymi sytuacjami. W niektórych wypadkach pomoże wsparcie bliskich, w innych dalsza terapia psychologiczna. Najważniejsze, by bez względu na rodzaj oferowanej pomocy, była ona dostarczana natychmiastowo, gdyż im dłużej człowiek boryka się z problemem, tym trudniej mu z niego wyjść. Podobnie w przypadku nawarstwiania się sytuacji newralgicznych. Interwencja kryzysowa jest dla osób dotkniętych traumą „zastrzykiem”, który daje nie tylko impuls do zmian w swoim życiu, ale i nadzieję, że może być lepiej. Czasem jednak wystarczy się dobrze przyjrzeć problemowi, by przekonać się, że jest się w stanie samemu z nim poradzić. Jak wskazuje Raj Persaud, jeżeli tylko potrafisz cofnąć się o krok i ocenić swój kryzys spokojnie i racjonalnie, dostrzeżesz zwykle, że kryje się za nim „komunikat” o pewnym osobistym zastarzałym problemie, a także sposobie jego rozwiązania, które może znajdować się zaledwie o krok od nas.